W dobie kultury obrazkowej, zdominowanej przez efemeryczne memy, tradycyjny rysunek prasowy staje w obliczu bezprecedensowych wyzwań. Czy wciąż potrafi być „szpilką” wbijaną w balon społecznych absurdów? Odpowiedź przynosi zakończony właśnie, interdyscyplinarny projekt Mateusza Kossakowskiego „Rysunek prasowy w Polsce”. To interesująca inicjatywa o szerokim spektrum, łącząca dokumentację naukową, oral history oraz imponującą trasę wystawienniczą, która w 2025 roku objęła niemal całą Polskę.
Projekt, zrealizowany przy wsparciu funduszy europejskich, nie jest jedynie zbiorem wernisaży. To próba redefinicji rysunku satyrycznego jako pełnoprawnego gatunku dziennikarstwa wizualnego – formy, która wymaga nie tylko talentu plastycznego, ale przede wszystkim intelektualnej dyscypliny i publicystycznego zmysłu.
Od „Szpilek” do Pixeli – Rys historyczny
Aby zrozumieć wagę inicjatywy, należy osadzić ją w szerokim kontekście historycznym. Polski rysunek prasowy ma bowiem tradycję, która stawiała go w awangardzie europejskiej satyry. Fundamentem tej potęgi był założony w 1935 roku przez Eryka Lipińskiego i Zbigniewa Mitznera tygodnik „Szpilki”. Pismo to, reaktywowane po II wojnie światowej, przez dekady stanowiło (obok łódzkiej „Karuzeli”) intelektualny salon polskiej inteligencji.
W czasach PRL-u rola rysownika była paradoksalna. Z jednej strony satyra służyła jako wentyl bezpieczeństwa i oręż propagandy, z drugiej – twórcy tacy jak Mleczko, Czeczot czy Krauze toczyli nieustanną grę z cenzurą (Głównym Urzędem Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk). Wymuszało to stosowanie wyrafinowanej metafory, aluzji i skrótu myślowego, co w efekcie wywindowało polski rysunek na wyżyny artystyczne, tworząc zjawisko określane mianem „rysunkowego kina moralnego niepokoju”.
Współczesność przyniosła kryzys prasy drukowanej i fragmentaryzację odbioru. Projekt wypełnia lukę, która powstała po upadku wielkich tytułów satyrycznych. Jest próbą uchwycenia momentu transformacji – przejścia od analogowej kreski na papierze do cyfrowego komentarza walczącego o uwagę w mediach społecznościowych.
11 Rozmów o Kresce i Słowie
Fundamentem merytorycznym projektu stał się cykl 11 pogłębionych wywiadów z czołowymi twórcami polskiej sceny satyrycznej. To pierwsza tak spójna próba stworzenia „historii mówionej” tego środowiska. Rozmowy wykraczają poza anegdotę; są analizą warsztatu, etyki zawodowej oraz kondycji wolności słowa w Polsce.
Materiał nie pozostanie jedynie w archiwum cyfrowym. Autor projektu zapowiada opracowanie na jego podstawie książki kulturalno-naukowej. Publikacja ma szansę stać się kanonicznym opracowaniem dla medioznawców i historyków sztuki, dokumentującym sylwetki artystów, którzy na co dzień ukrywają się za swoimi pracami.
Wielka Trasa: 12 Wystaw w 12 Miesięcy
Osią działań popularyzatorskich była imponująca trasa wystawiennicza. Wbrew centralistycznym tendencjom w kulturze, ekspozycje nie ograniczyły się do stolicy. Projekt zrealizował koncepcję „kultury dostępnej”, docierając z pracami laureatów (w tym z dziełami Marka Kwiatkowskiego, zdobywcy Nagrody Głównej im. Aleksandra Wołosa) zarówno do prestiżowych galerii, jak i mniejszych ośrodków miejskich, a nawet przestrzeni turystycznych.
Łącznie zorganizowano 12 wystaw (11 planowych oraz jedną poplenerową), tworząc mapę polskiego humoru AD 2025:
- Olsztyn – Galeria Stary Ratusz WBP (25 kwietnia – 15 maja) – uroczysta inauguracja cyklu, prezentująca I część zbiorów.
- Warszawa – Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego (31 maja) – Wielka Gala Karykatury, wydarzenie o randze ogólnopolskiej, połączone z prezentacją prac laureatów.
- Lidzbark Warmiński – Miejska Biblioteka Publiczna (3–30 czerwca) – ekspozycja w historycznym otoczeniu Warmii.
- Mrągowo – Mrągowskie Centrum Kultury (od 27 czerwca) – wystawa w sercu Mazur.
- Wąchock – Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury (lipiec/sierpień) – symboliczna wizyta w „stolicy polskiego dowcipu”.
- Olsztyn – Biblioteka Uniwersytecka UWM (lipiec–sierpień) – II część wystawy głównej, skierowana także do środowiska akademickiego.
- Ryn – Regionalny Park Edukacji, Kultury i Turystyki (24 lipca) – wernisaż w szczycie sezonu turystycznego.
- Mrągowo – Piknik Country (25 sierpnia) – wystawa poplenerowa, prezentująca satyrę „na żywo” podczas masowej imprezy.
- Olsztyn – Galeria Usługa Jazz Bar (9–25 września) – indywidualna wystawa Marka Kwiatkowskiego, laureata Nagrody Głównej, łącząca sztukę z przestrzenią klubową.
- Olecko – Regionalny Ośrodek Kultury „Garbate Mazury” (18 października – 18 listopada) – Galeria Prawdziwej Sztuki im. Andrzeja Legusa.
- Wolin – Gminne Centrum Kultury, Sportu i Rekreacji (3–31 grudnia 2025) – finisaż roku na północno-zachodnim krańcu Polski.
- Bielsko-Biała – Bielskie Centrum Kultury (22 grudnia 2025 – 19 stycznia 2026) – wystawa podsumowująca lata 2023–2025, otwierająca nowy rok kulturalny.
Istota inicjatywy: Dlaczego teraz?
Projekt Mateusza Kossakowskiego jest istotny z trzech powodów. Po pierwsze, archiwizuje teraźniejszość – rysunki prasowe są najlepszym zapisem nastrojów społecznych, lęków i nadziei danego roku. Po drugie, profesjonalizuje dyskurs – poprzez wywiady i planowaną publikację naukową przenosi rozmowę o karykaturze z poziomu „śmiesznego obrazka” na poziom analizy medioznawczej. Po trzecie, dzięki skali działań wystawienniczych, demokratyzuje dostęp do sztuki krytycznej, udowadniając, że w spolaryzowanym świecie satyra wciąż może być płaszczyzną porozumienia.
Projekt dofinansowano z funduszu Unii Europejskiej NextGenerationEU w ramach Krajowego Planu Odbudowy
