Boże to wieś sołecka położona w północnej części powiatu mrągowskiego. Liczy 481 mieszkańców, co lokuje ją na trzecim miejscu pod względem liczby ludności w gminie Mrągowo i jest jedną z 31 wsi sołeckich. Skład sołectwa uzupełniają osady: Boże Małe i Brodzikowo.
Historia
W 1370 roku Wielki Mistrz zakonu krzyżackiego Winrych Kniprode nadał ośmiu braciom Reimann 57 łanów ziemi. Tak zaczęła się historia wsi Boże, jednej z najstarszych i największych w powiecie mrągowskim. W przeciągu wieków wioska nazywała się różnie: Bosem, Bosemp, Bussen.
Od czego wzięła swoją nazwę? Nie wiadomo… przypuszcza się, iż pochodzi ona od nazwy jeziora Bosemb, od imienia staropruskiego Bosite-Boisite lub Busse-Buze. Twierdzi się też, że nazwa wywodzi się od zamku Bussen w Szwabii, gdzie mieszkali bracia Reimann, pierwsi właściciele gruntów, na których powstało Boże. Według jeszcze innych źródeł nazwa wsi wywodzi się od nazwy lasu, który wówczas nazywano „Bosin”.
Na mapie Prus z około 1625 roku autorstwa Caspara Hennebergera pojawia się jeszcze jedna nazwa osady: „Posen”. Caspar Henneberger był niemieckim duchownym luterańskim, historykiem i kartografem związanym z Prusami Książęcymi. W 1576 roku sporządził on pierwszą szczegółową mapę Prus.
Dokumenty z 1531 roku potwierdzają obecność kościoła, który istniał we wsi już za czasów krzyżackich i podlegał dziekanowi w Reszlu. Również za czasów krzyżackich pobudowano w Bożem młyn wodny.
W kolejnych wiekach wieś kilkakrotnie zmieniała właścicieli. W 1562 roku byli nimi von Schlubhutowie. W XVIII wieku właściciele majątku w Bożem to przedstawiciele polskiej szlachty Komorowscy a później Suchodolscy. Ferdynand Rogala-Bieberstein, zgermanizowany potomek polskiego szlacheckiego rodu rezydujący w Baranowie, przejął posiadłość w 1885 roku.
W latach 1818-21 określano Boże jako szlachecką wieś kościelną. W tym okresie wioska liczyła 156 mieszkańców. W 1822 roku rozebrano we wsi kościół grożący zawaleniem a parafian przekazano do Szestna. Na miejscu świątyni w 1833 roku powstało mauzoleum Suchodolskich. W tym samym roku wg danych wieś liczyła 10 dymów (10 gospodarstw domowych) i 152 mieszkańców.
W 1848 roku, rodzina Suchodolskich wybudowała pałac w stylu klasycystycznym. Założenie parkowe datowane jest na pierwszą połowie XIX wieku.
W drugiej połowie XIX wieku we wsi Boże istniała poczta. Do naszych czasów zachowały się stemple i nieliczne przesyłki pocztowe. W stajni kurierzy pocztowi – zwani później pocztylionami – trzymali konie, które zaprzęgano do dyliżansu pocztowego. Zwierzęta głodne i zmęczone wymieniano na nakarmione i wypoczęte, zdolne do dalszej podróży.
Do 1807 roku – do czasu gdy folwark w Witominie przeszedł w inne ręce – folwarki: Boże, Boża Wólka i Witomin tworzyły jeden zespół majątkowy. W zespole hodowano konie rasowe, bydło, owce i trzodę chlewną. Był tam też zakład ogrodniczy, cegielnia, tartak, mleczarnia parowa i własny targ koński. W 1870 roku liczba mieszkańców Bożego urosła do 200 osób. W roku 1907 łączny obszar majątku wynosił 1365,9 ha.
W roku 1920 Towarzystwo Ziemskie w Królewcu wykupiło „majątek rycerski”, który w latach 1925-1929 rozparcelowano na gospodarstwa chłopskie, na których osiedli repatrianci niemieccy z Wołynia. W tym samym czasie powstała we wsi leśniczówka a w jej sąsiedztwie suszarnia nasion.
Część majątku upaństwowiono tworząc gospodarstwo rolne specjalizujące się w hodowli kwalifikowanych sadzeniaków ziemniaka oraz ziarna siewnego zbóż i roślin pastewnych. Swoje pola doświadczalne posiadało w Bożem także Wschodniopruskie Towarzystwo Hodowli Nasion ,,Nordost”
.W Bożem przy drodze prowadzącej do Gronowa funkcjonowała nieistniejąca obecnie cegielnia. Większość miejscowych budowli wzniesiono z materiałów wyprodukowanych w tamtejszym zakładzie, który był sukcesywnie unowocześniany. Po zainstalowaniu suszarni umożliwiającej produkcję całoroczną, opuszczało go ok. 6 mln sztuk cegieł w ciągu roku. Kto był właścicielem cegielni nie wiadomo. Wyryty na odwrocie niektórych dachówek napis „Boże zbaw mowę polską” pozwala przypuszczać, że mógł być to Polak.
Produkty cegielni w Bożem trafiały do różnych miejscowości. Z wyprodukowanych tam cegieł pobudowano m.in. gmach sądu w Mrągowie i budynek obecnej Szkoły Podstawowej nr 1 przy ul. Bohaterów Warszawy w Mrągowie.
W urzędowym spisie miejscowości z 1928 r. Boże określono jako: „wieś, cegielnia, majątek i wybudowanie”, liczące łącznie 543 mieszkańców. Podczas spisu ludności w 1939 roku naliczono we wsi 518 mieszkańców. Łączność ze światem zapewniała mieszkańcom Bożego i okolic uruchomiona w maju 1897 roku kolej wąskotorowa kursująca pomiędzy Mrągowem a Kętrzynem.
Boże Małe
Osada w sołectwie Boże powstała około 1832 roku na obszarze leśnym sprzedanym przez ówczesnych właścicieli Bożego Suchodolskich. Od 7 listopada 1846 roku osada stanowiła osobny majątek z własną nazwą Waldhausen. Istniał tam dwór, do którego należało 17 włók ziemi (305 ha). W 1838 roku były w osadzie 2 dymy i 36 mieszkańców. W 1907 roku majątek należał do Wilhelma Morgensterna. Liczył on wówczas 222,32 ha ziemi a jego właściciel specjalizował się w hodowli bydła. 30 września 1928 roku wieś Boże Małe – liczącą wtedy 53 mieszkańców – włączono do granic administracyjnych gminy wiejskiej Wyszembork.
W okresie międzywojennym właścicielem majątku o powierzchni ponad 257 ha był niejaki Kolwe, który prowadził księgi rodowodowe bydła zarodowego. Po drugiej wojnie światowej powstało tam Państwowe Gospodarstwo Rolne.
Brodzikowo
Osiedle założone w drugiej połowie XIX stulecia, około 1900 roku noszące także nazwę Mariewo lub Marynowo. Majątek ziemski w Brodzikowie powstał na ponad 11 włókach (197 ha).
Po 1945 roku utworzono tam PGR.
Dzień dzisiejszy
Sołectwo Boże liczy obecnie 566 stałych mieszkańców w tym wieś Boże – 481, Boże Małe – 39 i Brodzikowo – 46 osób. W sołectwie funkcjonuje wodociąg i oczyszczalnia ścieków. Wieś posiada sieć telekomunikacyjną oraz dostęp do internetu. Walory przyrodnicze i krajobrazowe dają możliwości rozwoju agroturystyki. Jest tam wiele zabytków związanych z wielowiekową historią. Mieszkańcy mają stały dostęp do biblioteki, boiska i szkoły, która pełni funkcję centrum kulturalnego wioski. Niepokój budzi brak chodników i oświetlenia do zabudowy kolonijnej, stanowi to realne zagrożenie dla mieszkańców korzystających z pobocza drogi.
Stan dróg stale się pogarsza, brak wystarczających środków w budżecie gminy nie pozwala na realizację wielu inwestycji. Zmorą są dzikie wysypiska śmieci.
Szkoła
Szkoła przykościelna, w której uczono sztuki czytania i pisania powstała w 1737 roku. Uczęszczali do niej chłopcy, pochodzący z bogatszych rodzin. Dziewczętom nie było dane zdobywanie podstawowej wiedzy w szkole. Edukacją dziewcząt zajmowały się ich matki i babki, przygotowując je do wykonywania prac domowych i gospodarskich, uczyły przędzenia włókna lub wełny, wykonywania tkanin, dzianin itp.
Po roku 1737 szkołę parafialną zamieniono w szkołę publiczną, do której mogły uczęszczać również dziewczęta. Nauka w szkole – w tym czasie – nie była obowiązkowa.
Edukacja szkolna dzieci z rodzin uboższych kończyła się po 2 lub 3 latach nauki. Dzieci z domów zamożniejszych zaliczały zazwyczaj pełny program edukacyjny szkoły.
W 1911 roku właściciel wsi Ferdynand Rogalla-Bieberstein uzyskał zgodę ówczesnych władz niemieckich na budowę szkoły. Gmach szkolny wybudowano i oddano do użytku w przeciągu 2 lat. Zajęcia w nowej szkole jednoklasowej rozpoczęły się latem 1913 roku.
W 1935 roku uczęszczało do niej 63 uczniów. Pierwsze zajęcia po zakończeniu działań wojennych w polskiej szkole w Bożem rozpoczęły się w 1946 roku. Zorganizowała je nauczycielka o nazwisku Dąbrowska-Rawicz. W roku szkolnym 1947/1948 Inspektorat Oświaty w Mrągowie przysłał do Bożego nauczyciela o nazwisku Sobiech. Następcą Sobiecha był Józef Babulski, a po nim Helena Szurawska. W 1955 roku kierownikiem szkoły był Ryszard Kępista. W roku szkolnym 1957/1958, 60 dzieci uczyło 3 nauczycieli. W roku 1962 kierownictwo szkoły objął Romuald Bahr. W tym czasie z powodu trudności lokalowych, wynajęto od PGR-u barak, w którym urządzono 3 sale lekcyjne, pomieszczenie na pomoce naukowe, salę do zajęć przedszkolnych i pomieszczenie kuchenne.
W 1963 roku rozpoczął się remont dworu, do którego po trwających prawie dwa lata pracach przeniesiono szkołę. Kolejnymi, nie kierownikami już, lecz dyrektorami Szkoły Podstawowej w Bożem byli: Teresa Ślubowska, Bolesław Hołownia, Kazimierz Parzych, Halina Frącek, Ewa Pawłowicz.
Przez wiele lat, począwszy od 2006 roku, na czele 19-osobowego – wraz z dyrektorem – grona pedagogicznego i 8-osobowego zespołu administracyjno-gospodarczego stała Grażyna Sasim. Obecnie dyrektorem jest Wioletta Kowalczyk. W placówce prowadzony jest jednozmianowy system nauczania a nauki pobiera 108 uczniów. Szkoła posiada klaso-pracownie z nowymi meblami i z pokaźną ilością pomocy dydaktycznych. Jest w szkole świetlica, sala gimnastyczna a w kuchni szkolnej są przygotowywane smaczne i tanie posiłki.
Młodzież rozwija swoje zainteresowania w ramach zajęć pozalekcyjnych i kół przedmiotowych takich jak: koło artystyczne, matematyczne, historyczne, gimnastyka korekcyjna i języki obce.
Organizowane są lekcje ekologiczne w terenie, wycieczki krajoznawcze, wyjazdy do kina i na przedstawienia teatralne. Biblioteka zapewnia uczniom komplety potrzebnych lektur szkolnych.
Do Szkoły Podstawowej w Bożem uczęszczają uczniowie z: Bożego, Bożej Wólki, Budzisk, Szczerzbowa i Gronowa.
Placówka zajmuje budynek dawnego dworu i budynek dawnej szkoły, w którym mieści się obecnie oddział przedszkolny. W pobliżu usytuowano ogólnodostępny plac zabaw dla dzieci. W oddziale przedszkolnym funkcjonują dwie grupy wiekowe: grupa „Biedronki” skupiająca 3 i 4-latki oraz grupa Słoneczka, w której uczą się 5-6-latki. Oddział liczy obecnie 32 dzieci, nad którymi sprawują opiekę nauczycielki: Magdalena Kowalewska, Elżbieta Kusiek i Daniela Lisek. Przedszkolaki poznają zasady współżycia w grupie, samodzielności oraz zawierają nowe znajomości. Uczą się także języka angielskiego i uczestniczą w rozmaitych konkursach. Chętnie przygotowują imprezy i uroczystości przedszkolne. Czas w przedszkolu mija im na wspólnej zabawie, zajęciach edukacyjnych, spacerach i wycieczkach oraz wszelkich czynnościach związanych ze sprawnym funkcjonowaniem w roli przyszłego ucznia. Grupę dzieci starszych, liczącą 5-6-letnich, prowadzi Elżbieta Kusiek.
Dzieciaki uczestniczą w licznych wycieczkach, akcjach, zbiórkach elektrośmieci, programach edukacyjnych… Uczniowie pod kierunkiem nauczycielki przygotowują przedstawienia dla członków swoich rodzin oraz społeczności szkolnej. Liczne grono dzieci zdobywa nagrody w konkursach plastycznych na szczeblu województwa, powiatu i gminy.
Udo Lattek
Nie wszyscy sympatycy futbolu zapewne wiedzą, że we wsi Boże dnia 16.01.1935 roku przyszedł na świat i mieszkał do dziewiątego roku życia Udo Lattek. Były niemiecki piłkarz a później znany i ceniony trener piłkarski, który był Obok Ottmara Hitzfelda najbardziej utytułowanym trenerem piłkarskim w Niemczech.
Udo Lattek rozpoczął pracę trenerską w 1965 roku jako trener młodzieżowej drużyny Niemieci asystent trenera Helmuta Shöna w pierwszej reprezentacji tego kraju. Następnie podjął pracę z Bayernem Monachium, z którym zdobył 3 tytuły mistrza Niemiec, Puchar Niemiec oraz wygrał Puchar Europejskich Zdobywców Pucharów – obecnej Ligi Mistrzów.
Kolejnym zespołem była Borussia Mönchengladbach, z którą wywalczył 2 tytuły mistrzowskie i Puchar UEFA. W 1982 roku z drużyną FC Barcelona, zdobył Puchar Zdobywców Pucharów. Tym samym jako jedyny trener obok Giovanniego Trapattoniego zdobył wszystkie trzy najważniejsze europejskie trofea.
Karierę trenerską zakończył w 2000 roku i został ekspertem w telewizji niemieckiej. W 2012 roku doznał udaru mózgu, później cierpiał na chorobę Parkinsona i demencję. Zmarł 31 stycznia 2015 roku w Kolonii.
Andrzej Badurek
W pracy wykorzystano m.in. informacje zawarte w publikacji „Monografia wsi Boże” autorstwa Ewy Pawłowicz.